Hoe de levensboom in Utrecht ervoor zorgt dat overleden daklozen niet vergeten worden

In de museumtuin van het Museum Catharijneconvent in Utrecht is de levensboom te vinden. De boom hangt vol met naamplaatjes van overleden daklozen, een plek die ervoor zorgt dat deze mensen niet vergeten worden en een waardig afscheid krijgen. Madelinde Tellegen van gemeente Utrecht Volksgezondheid, Wieke de Wolff van het straatpastoraat en Marlies Graafland van Herstart, een inloopvoorziening voor dakloze, leggen uit waarom dit zo’n waardevolle plek is.

Initiatief voor de Levensboom

Het initiatief voor de levensboom komt bij voormalig straatpastor Bart van Empel vandaan. “Sinds 2005 trok ik veel met hem op en we kwamen in de praktijk veel tegen dat overleden daklozen geen waardig afscheid kregen”, vertelt Wieke. “In het buitenland bezocht hij een boom waarin de namen van slachtoffers van de Holocaust hingen, dit was de inspiratie voor de Levensboom. Het Museum Catharijneconvent organiseerde een tentoonstelling over barmhartigheid, toen heeft Bart gevraagd of een boom in de museumtuin een herinneringsboom mocht worden met de namen van overleden daklozen er in bevestigd. Bij het afscheid van Bart in 2014 is de boom ingewijd. In eerste instantie ging het alleen om de namen bij wiens afscheid wij betrokken waren, maar tegenwoordig is het veel groter en dat vind ik eigenlijk heel mooi,” aldus Wieke.

Geruststelling voor daklozen

Wanneer een dakloze overlijdt is er niet altijd sprake van een mooie uitvaart. Zij worden bijvoorbeeld anoniem begraven en de diensten zijn sober. “Dat waren vaak vervelende ervaringen voor medewerkers maar zeker ook voor mede daklozen die erbij waren, die realiseerde zich dat dat wellicht hun voorland was”, vertelt Madelinde. Wieke, Marlies en Madelinde merken dat de boom en de jaarlijkse herdenkingen een geruststelling zijn voor daklozen, ze weten dat er aan hun gedacht wordt na hun overlijden. “Mensen zeggen ook, bijvoorbeeld na een herdenking, ‘als ik overlijd, regelen jullie dit ook voor mij toch?'”, vervolgt Marlies. “Er is bijvoorbeeld ook iemand die zijn naamplaatje vast bij zich wilde hebben met zijn naam en geboortedatum”, vult Madelinde aan.

“Mensen zeggen ook, bijvoorbeeld na een herdenking, ‘als ik overlijd, regelen jullie dit ook voor mij toch?'”

Madelinde legt uit dat ze het belangrijk vindt om te noemen dat de levensverwachting van daklozen ook veel lager is. “Binnen de gemeente hebben we elke maand twee co-assistenten die meelopen, die sturen we ook langs de Levensboom. We vragen hen om van tien naamplaatjes de gemiddelde leeftijd te berekenen. Ik weet natuurlijk wat er uit komt, maar het blijft schokkend om te horen. De gemiddelde leeftijd komt vaak uit rond de 50 jaar, dat is veel lager dan de levensverwachting van de meeste mensen.” Het laat volgens haar goed zien wat voor zwaar leven deze mensen soms leiden.

Jaarlijkse herdenking

Elk jaar organiseren ze met elkaar een herdenking bij de boom, met Allerzielen. Hierbij staan de namen van de overledenen centraal, allemaal worden ze opgenoemd en voor iedereen is er de mogelijkheid om een kaarsje aan te steken. “Ik merk dat het niet alleen namen zijn die voorbij komen maar ook verhalen. De boom hangt eigenlijk vol met herinneringen”, vertelt Marlies. De herdenkingsdiensten begonnen eerst klein, jaren geleden, maar tegenwoordig wordt het breed gedragen. Van alle partijen zijn er mensen aanwezig, nabestaande, hulpverleners maar bijvoorbeeld ook wijkagenten.

“De boom hangt eigenlijk vol met herinneringen.”

Wieke legt uit dat de herdenking een plek is waar ook bijzondere ontmoetingen plaatsvinden en verhalen bij elkaar komen. “Er was bijvoorbeeld een keer een man die uit twee verschillende relaties twee dochters had gekregen. Die dochters hoorden pas jaren later dat de naam van hun vader in die boom hing. Toen hebben ze een herdenking bijgewoond met hun moeders om een kaarsje aan te steken.” Het is een van de vele voorbeelden die laten zien dat de boom nabestaanden kunnen helpen. “Soms heeft een familie heel lang geen contact gehad, op de herdenking zijn er soms mensen die veel informatie hebben over hun dierbare. Er kan dan een soort puzzel gelegd worden.”

Laagdrempelig

Marlies legt uit dat ze blij is met de boom omdat het zo toegankelijk is. “Vorig jaar was ik de lijst aan het bijwerken van ongeveer negentig namen, toen bedacht ik me dat ik er maar een paar niet kende. Soms heb ik zelf ook weleens de behoefte om erheen te lopen en te realiseren waarvoor we het allemaal doen. Veel daklozen ken ik ook al jaren en daar wil ik dus zelf ook waardig afscheid van nemen.” Daarnaast is het door de boom makkelijker om een gesprek te hebben met dakloze over wanneer je overlijdt. “Ik heb in mijn computer een lijstje zitten met wat mensen willen nadat ze overlijden. Dat gesprek voer ik soms ook gewoon wandelend naar de Levensboom.”

“Het is heel gelijkwaardig om samen te herdenken. Je bent allemaal mens met herinneringen, en je ervaart verdriet of onmacht. Al die verhalen scheppen een band”, aldus Wieke. “Het is mooi om tijdens iemands leven een onderdeel te zijn, maar ook daarna. Dit onderdeel van werken in de zorg hoort er volgens mij net zo goed bij”, sluit Marlies af.

Bekijk hier alle studentenproducties over dakloosheid in Utrecht.