Joanna helpt (dakloze) EU-migranten: ‘Voor de sprankeling in hun ogen doe ik het!’
Het aantal dakloze arbeidsmigranten uit EU-landen is de afgelopen jaren flink toegenomen in Utrecht. Joanna Sas (40) is hulpverlener bij Stichting Barka. De van oorsprong Poolse stichting biedt sociale – en maatschappelijke hulpverlening aan dakloze en kwetsbare EU-migranten – voornamelijk afkomstig uit Midden- en Oost Europa – die in een moeilijke situatie verkeren. Een dag in het leven van Joanna is nóóit hetzelfde en laat zich niet plannen.
Tekst: Lotte Klaver en Isabel Kouwenoord
Rustig steekt Joanna een sigaret op, terwijl ze naast Utrecht Centraal op een collega wacht. Het wemelt van de mensen op deze vroege, zonnige maandagochtend. Haar beige jas is niet al te dik en de sneakers van Adidas zijn comfortabel genoeg voor een lange wandeling. “Tijdens een lange ronde kan ik maar beter geen hakken aandoen, anders krijg ik pijn in mijn voeten”, zegt Joanna lachend.
Enthousiast
Meerdere keren per week maakt Joanna rondes door Utrecht. De locaties variëren en zijn afhankelijk van de meldingen die binnenkomen, zoals signalen en tips vanuit Utrechtse hulpverlening of bezorgde burgers. Ook werkt ze samen met verschillende instanties en organisaties zoals het Leger des Heils, de gemeente, (psychiatrische) ziekenhuizen en wijkteams.
Sinds 2020 is Joanna werkzaam bij Stichting Barka. “Vier jaar geleden zat ik niet helemaal lekker in mijn vel. Ik wilde graag iets voor mezelf doen, maar wist niet wat. Mijn maatschappelijk werker tipte Stichting Barka en stuurde een mail. Na een meeloopdag was ik gelijk verkocht! Het is dankbaar werk en mensen zijn vaak blij als ze geholpen worden. Ik zie de mensen opleven, en voor de sprankeling in hun ogen doe ik het.”
Eigen taal
De ronde van vandaag start op Utrecht Centraal. Deze ochtend wordt Joanna vergezeld door haar collega’s Eva en Jarek. Eva is afkomstig uit Hongarije, en Jarek komt net als Joanna uit Polen. In zijn thuisland was hij enkele tijd dakloos, nadat er een einde aan zijn relatie kwam. Hij begon met drinken en leerde foute vrienden kennen. In 2014 kwam Jarek in een woon- en werkgemeenschap van Barka in Polen terecht. Nu werkt hij, na zijn rehabilitatie, in Nederland, waar hij mensen in een soortgelijke situatie probeert te helpen. Zijn lessen geeft hij nu als ervaringsdeskundige bij Barka door aan anderen. Samen proberen ze in de eigen taal van de persoon in nood het vertrouwen te winnen.
Als ze richting de poortjes lopen, kijkt Eva bedenkelijk. Ze heeft geen treinkaartje, en haast zich naar de kaartjesautomaat om er alsnog een te kopen. Daarna wordt de route voortgezet richting Lunetten, waar een melding vanuit de politie binnengekomen is. Een man veroorzaakt overlast bij het winkelcentrum in de wijk. Joanna: “Dit is waarom ik mijn werk zo leuk vind: het is afwisselend en spannend. Geen enkele dag is hetzelfde.”
Wat doet Stichting Barka?
Stichting Barka biedt hulpverlening die vooral gericht is op preventie van dakloosheid. Ze wegen samen met EU-migranten hun huidige situatie af en checken in hoeverre iemand sociale rechten heeft opgebouwd en welke zorg ze kunnen krijgen.
Wanneer de perspectieven in Nederland ontbreken, helpen we die mensen om terug naar hun landen van herkomst te gaan keren waar ze effectiever re-integratieprogramma’s kunnen benutten, zoals bijvoorbeeld in woon- en werkgemeenschappen in Polen. Uit de praktijk blijkt namelijk dat huisvesting de snelste manier is om mensen weer aan het werk te zetten. Die gemeenschappen draaien op sociale economie – ze krijgen vaak van lokale gemeenten werkopdrachten. Zo zijn ze zelfvoorzienend.
Een deel van de mensen wil niet terug naar het moederland, bijvoorbeeld vanwege de schaamte die ze voelen tegenover familieleden. In dat geval helpt Barka ze in eerste instantie aan kortdurende opvang, werk of zorg. Als ze gemotiveerd zijn om te werken in Nederland, maar verslaafd blijken te zijn aan alcohol of drugs, komen ze in een detox- en rehabilitatie programma.
Op niveau
Joanna loopt voorop het winkelcentrum binnen en spot de man, zittend op de rand van een perkje, onder invloed van alcohol. Ze stapt samen met Jarek op hem af en begint een gesprek in het Pools. Uit haar jaszak wordt een pakje sigaretten gehaald. De dakloze man neemt de sigaret dankbaar aan en lacht. Wanneer Joanna een serieuze vraag wil stellen, knielt ze naast hem neer. “Dit doe ik vaker als ik met iemand in gesprek ga. Ik wil graag op niveau zijn en voel me niet beter of hoger dan diegene die ik help.” Joanna vraagt zich af of de man, die al meer dan twintig jaar op straat leeft en vaak vrijwillig buiten slaapt, een duurzame verblijfsvergunning heeft. EU-burgers die al meer dan vijf jaar in Nederland wonen, hebben hier recht op. “Met dit verblijfsdocument kan hij gebruikmaken van verschillende voorzieningen, zoals de nachtopvang, waar hij regelmatig kan eten en douchen. Maar hij geeft aan dat hij niet bewust is van deze optie”, vertelt Joanna, terwijl ze het gesprek vertaalt in het Nederlands.
Bewusteloos op een bankje
Na een korte wandeling door het Beatrixpark loopt het drietal terug naar station Lunetten. Er staat een bezoekje aan dagopvang Herstart op de planning. In dit pand aan de Nieuwegracht kunnen mensen terecht voor een maaltijd en een douche. Als Joanna Utrecht Centraal binnenloopt, valt haar oog op een bruin bankje waar meerdere mensen omheen staan. Er ligt een man van middelbare leeftijd op het bankje en het lukt het NS-personeel niet om contact met hem te krijgen. De man is niet aanspreekbaar, reageert nergens op en ademt snel. “Hallo, dzień dobry!”, begint Joanna. Ze roept steeds harder en trekt hem heen en weer aan zijn jas. “Dzień dobry!”, roept ze weer. Waar hij eerst op niemand reageert, opent hij na het horen van zijn moedertaal ineens zijn ogen. De man is blij dat hij in het Pools kan communiceren met iemand en leeft op. Langzaam gaat hij rechtop zitten, met zijn lichaam in de richting van Joanna, die inmiddels naast hem is komen zitten. Ze spreekt hem vrolijk aan en even wordt er zelfs gelachen. De man geeft Joanna een kus op haar hand, waarna hij aangeeft dat het bewegen van zijn handen lastig gaat. De politie en een ambulance worden ingeschakeld en arriveren binnen enkele minuten. Onder begeleiding van Joanna loopt de man naar boven, richting de EHBO.
Na ongeveer vijftien minuten keert Joanna terug van de EHBO. De Poolse man gaat voor de zekerheid mee naar het ziekenhuis, terwijl Joanna zorgt voor de vertaling. In de verte staat de ambulance klaar om te vertrekken. Ze kijkt nog een keer achterom, zwaait enthousiast en trekt vervolgens snel een sprintje. Ze kijkt nog een keer achterom, voordat ze een sprintje trekt naar de ambulance, die vervolgens met zwaailichten vertrekt.
Daklozen in Utrecht
Het aantal dakloze EU-migranten in Nederland groeit. Stichting Barka denkt dat het inmiddels om meer dan 5000 mensen gaat, waar dat er in 2022 nog 2500 tot 3000 waren. In Utrecht hielp de stichting vorig jaar rond de 400 daklozen. Het gaat vooral om mannen uit Polen, Roemenië, Hongarije en Bulgarije, die naar Nederland komen voor werk of een beter leven.
Ze komen hier aan het werk via Nederlandse uitzendbureaus, die zogenaamde ‘alles-in-één pakketten’ aanbieden. Hierbij zorgt de werkgever niet alleen voor werk, maar ook voor huisvesting, transport en verzekeringen. Het werk, vaak in logistiek, tuinbouw, voedselindustrie, is fysiek zwaar en verdient weinig. De werkgever bepaalt het aantal uren dat de arbeidsmigrant maakt. De huisvesting blijkt vaak anders dan belooft: arbeidsmigranten krijgen slechts een kleine kamer, die ze moeten delen met soms wel 12 anderen. Een andere woning mogen ze niet uitkiezen.
Door de ongezonde woon- en arbeidsomstandigheden wordt een groot deel van de EU-migranten ziek en kunnen ze niet meer werken. Vanwege het pakket raken ze daardoor niet alleen hun baan kwijt, maar ook hun huisvesting en verzekeringen. De EU-migrant raakt dakloos, soms al binnen 24 uur.